Mange legemiddel vert rekna som trygge for ei vordande mor å bruka under svangerskapet, men ikkje alle. Ved lang tids bruk kan til dømes eit vanleg legemiddel som paracetamol auka risikoen for at barnet utviklar ADHD eller andre åtferdsforstyrringar når det veks til.
– La meg berre med ein gong slå fast at paracetamol er fyrstevalet for smertestillande for gravide. Ved normal bruk er det ingen grunn til uro, seier Emilie Willoch Olstad, som 12. mai disputerer for doktorgraden ved Farmasøytisk institutt, Universitetet i Oslo.
– Men vi veit altså at lang tids bruk aukar risikoen for langtidseffekt hjå barnet. Andre legemiddel fører med seg liknande risiko, til dømes antidepressiva. Eitt eksempel på sistnemnde medikament er citalopram, som eg óg har forska på i doktorgradsarbeidet mitt.
Ta blodprøve rett etter fødsel
Forskarane veit altså at desse legemidla fører med seg ein risiko, men dei skulle gjerne visst meir om kva underliggjande faktorar som kan spela inn. Ikkje minst på den epigenetiske sida, altså korleis gen vert skrudde av eller på.
– I prinsippet kan vi måla DNA-metyleringa hjå barnet i blod frå navlestrengen. DNA-metylering skjer når metylmolekyl festar seg til bestemte stader på DNA-molekylet, som vert kalla sete. Kva sete metylmolekyl festar seg til, avgjer kva gen som vert aktiverte eller ikkje, forklarar Olstad.
– Dersom vi kjenner til at mor har brukt legemiddel som medfører auka risiko, burde vi kunna ta ein blodprøve rett etter fødsel og sjå om barnet har høgare risiko for ADHD eller andre åtferdsutfordringar.
Introduserte sett med kriterium
Problemet med å avdekkja slike langtidseffektar er nettopp at det tek lang tid før dei vert synlege. Og sidan barn utviklar seg i ulikt tempo på ulike område, kan mange tidlege teikn bli oversett før ein til slutt skjønar at tiltak bør setjast inn.
– Dersom ein blodprøve kunne fortelja at dette barnet har auka risiko, kan symptoma bli fanga opp tidlegare slik at tiltak kan setjast inn. Men då må vi vita korleis vi skal tolka svara på blodprøvane.
Og det har vist seg å vera lettare sagt enn gjort. Epigenetikk er eit ungt forskingsfelt, som ikkje tok ordentleg av før mot slutten av 00-talet. Dermed er det ikkje gjort så veldig mange studiar.
– Og dei få som er gjorde, sprikjer i både funn og metode. Vi introduserte derfor eit sett med kriterium som vi oppmoda andre forskarar om å ta i bruk.
Vanskeleg å stola på enkeltresultat
Men då Olstad sjølv tok i bruk kriteria for å stadfesta funn veiledaren hennar hadde gjort nokre år tidlegare, viste det seg at det ikkje var så enkelt heller. Ho og veiledaren hadde brukt to ulike metodar, men funna deira stemte ikkje overeins. Det same gjentok seg då Olstad brukte to ulike metodar på nøyaktig same datasett.
– Det inneber at vi ikkje nødvendigvis kan stola blindt på enkeltstudiar, verken om dei seier at eit DNA-metyleringsmønster er risikabelt eller om det er trygt. Neste studie kan like gjerne visa det motsette. Dessverre er det mangel på slike studiar som prøvar å replikera funn frå tidlegare studiar, seier Olstad.
– For å setja det på spissen: vi veit førebels lite, og enkeltresultat er vanskelege å stole på.
Nokon ville kanskje tenkt at det må vera demotiverande å finna ut at resultata ikkje stemmer overeins. Men slik tenkjer ikkje Olstad.
Senda metodane opp til eksamen
– Tvert imot! Dette er viktige funn, som betyr at vi må jobba vidare med å utvikla metodar som kan gje oss gode svar, slik at vi kan bidra til å gjera livet litt lettare for foreldre og barn i framtida.
Ho ser for seg fleire moglege løysingar som ho har ambisjonar om å få gjennomført. Ein er å auka styrken i studiane ved å inkludera tilstrekkeleg mange prøver.
– Ein annan måte er å senda metodane opp til eksamen. Vi kan generera ei stor mengd simulerte data frå eit mindre sett reelle data. Dei kan vi manipulera slik at det eksisterer årsakssamanhengar som vi kjenner på førehand. Det vert då fasiten, seier Olstad.
– Så kan vi analysera dataa med ulike metodar for å sjå kven av dei som gjev dei riktigaste svara.